وزارت علوم، تحقیقات و فناوری

عضو هیئت علمی مؤسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی در تشریح نخستین میز پژوهشی با عنوان «راهنمایی برای شیوه جاری‌سازی آموزش ترکیبی در دانشگاه‌ها» گفت: آموزش ترکیبی در عصر جدید به صورت قطعه‌ای از پازل برای بقای آموزش دانشگاهی مورد توجه قرارگرفته است.

همراه با فناوری‌های تحول آفرین در نظام آموزشی و گرایش بسیاری از دانشگاه‌ها در به‌کارگیری آنها در طراحی برنامه‌های درسی و اجرا در کلاس‌ها و تجربه بسیار مفید دانشگاه‌ها در دوران همه‌گیری کرونا در برگزاری کلاس‌های مجازی، فرصت مناسبی برای ترکیب کلاس‌های حضوری و مجازی و استفاده از ظرفیت‌های تجربه شده فراهم آمد. 

در این زمینه با زهرا رشیدی عضو هیئت علمی گروه نوآوری‌های آموزشی و درسی مؤسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی به منظور راهنمایی برای جاری سازی آموزش ترکیبی در دانشگاه‌ها گفت‌وگویی انجام داده ایم که در ادامه می‌خوانید. 
 

آنا: به نظر شما تا چه میزان آموزش ترکیبی حائز اهمیت و هدف نهایی از تدوین راهنمای آموزش ترکیبی چه بوده است؟

رشیدی: آموزش ترکیبی در این عصر به صورت قطعه‌ای از پازل برای بقای آموزش دانشگاهی مورد توجه قرارگرفت. از این‌رو، نخستین میز پژوهشی با عنوان «راهنمایی برای شیوه جاری‌سازی آموزش ترکیبی در دانشگاه‌ها» به مدیریت بنده راه‌اندازی شد تا پاسخی مناسب و کارآمد برای شیوه اجرای آموزش ترکیبی در دانشگاه‌های ایران بیابد و بتواند آموزشی در تراز عصر دیجیتال و عملکرد یادگیری بالا با هدف انتظام بخشی، هدایت و ساماندهی، ایجاد و حفظ وحدت رویه ضمن پاسداشت استقلال دانشگاهی داشته باشد.

این میز‌ها که در بازه زمانی کوتاه و میان مدت به چالش‌های روز نظام آموزشی می‌پردازند، متشکل از اعضای خبره‌ای در آن حوزه هستند که در برپایی میز و رسیدن به نتیجه مطلوب مساعدت‌های دانشی و تجربی لازم را می‌کنند و ذیل شبکه متخصصین آموزش عالی (شماع) تعریف می‌شوند، این شبکه به ریاست علی باقر طاهری نیا رئیس مؤسسه و دبیری نجف آقایی هدایت می‌شود.

شبکه شماع، شبکه‌ای نوپا در مؤسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی با ۱۶۰۰ عضو تاکنون با هدف زمینه‌سازی برای تحقق دانشگاه تمدن‌ساز و جامعه‌پرداز و حرکت به سمت کیفیت آموزشی، تحول و مشارکت، شکل‌گرفته شده است. این شبکه به دنبال آن است تا با ایجاد پیوندی مستحکم میان جامعه دانشگاهی و بهره‌گیری حداکثری از ایده‌ها، دیدگاه‌ها و ظرفیت‌های علمی به حل مسائل و چالش‌های آموزش عالی ایران بپردازد. 
 

آنا: ایده شکل‌گیری تدوین راهنمای آموزش ترکیبی از کجا آمده است؟ 

رشیدی: پژوهشی در سال ۱۴۰۱ در زمینه «مطالعه تطبیقی تجارب کشور‌های پیشرو در زمینه آموزش ترکیبی؛ درس‌مایه‌هایی برای آموزش عالی ایران» بر حسب مسئله محور بودن موضوع در دوران کرونا و پساکرونا به مجری گری بنده انجام شد.

یکی از درس‌مایه‌های پیشنهادی این پژوهش با توجه به زیست بوم، تدوین راهنمایی عملی و کاربردی در این زمینه برای دانشگاه‌ها بود که علاوه بر داشتن استاندارد‌ها و انعطاف پذیری لازم (مقاطع و رشته تحصیلی) استقلال دانشگاهی هم مدنظر باشد. این امر به واسطه ظرفیتی که شبکه شماع در اختیار قرار داد، میسر شد.

راهنمای پیشنهادی در برگیرنده چهار مرحله اصلی «تجزیه و تحلیل پارامتر‌ها»، «تعیین اهداف و فعالیت‌های یادگیری»، «طراحی درس ترکیبی» و «ترسیم یک برنامه اقدام (عملیاتی)» است. با توجه به مأموریت‌های جدید دانشگاه، بهره‌مندی از تجارب قبلی اعضای هیئت علمی و دانشجویان و استفاده حداکثری از امکانات سخت‌افزاری و نرم‌افزاری ایجاد شد.

در استفاده از این راهنما برای هر واحد درسی پاسخ به سه سؤال کانونی؛ ماموریت‌های اصلی درس و یا دستاورد‌های آن چیست؟ ۲. چالش‌های اصلی و بنیادین در طراحی این درس چیست؟ ۳. روش ترکیبی چه ارزش‌افزوده‌ای برای این درس خواهد داشت؟ محورقرار دارد.
 

آنا: آیا راهنمای آموزش ترکیبی مقطع یا واحد درسی جداگانه دارد و تمام دانشگاه‌های دولتی و غیردولتی را در برمیگیرد؟

رشیدی: «راهنما» گزارشی است که به وسیله آن می‌توان مسیر عمل (ترتیب انجام کار به ترتیب اجرای آن) را تعیین کرد. هدف یک راهنما ساده کردن فرآیند‌های خاص بر اساس یک روال معمول یا عملکرد صحیح است؛ بنابراین از آنجا که راهنما انعطاف پذیری لازم را دارد و هدف آن تنها ساده کردن مسیر عمل است، مختص به یک دانشگاه خاص با ماموریت خاص نیست؛ اما آنچه دراینجا حائز اهمیت است، این است که راهنما با بخشنامه اشتباه گرفته نشود.

بخشنامه به منظور ابلاغ قوانین و مقررات، ارائه اطلاعات و تغییراتی در روال وضع آموزش متناسب با شرایط هر دانشگاه جهت ابلاغ به ذی‌نفعان (اعضای هیئت علمی، دانشجویان و کارکنان) تهیه و تنظیم و اجرا می‌شود. در این زمینه فرض بفرمایید به عنوان مثال وزارت علوم، تحقیقات و فناوری راهنمایی در ارتباط با یادگیری ترکیبی صادر و به دانشگاه‌ها ابلاغ می‌کند هر دانشگاه به تناسب شرایط خود بخشنامه‌ای بر اساس آن راهنما برای ابلاغ به ذی‌نفعان تهیه و اجرا می‌کند.
 

آنا: به فرض جاری‌سازی راهنمای آموزش ترکیبی در دانشگاه‌ها برای ارزشیابی این آموزش تدابیری داشته‌اید؟

رشیدی: سنجش و ارزشیابی سنجش Assessment فرآیند بررسی، تجزیه و تحلیل و استفاده از داده‌ها برای بهبود عملکرد است در حالی که ارزشیابی Evaluation فرآیند قضاوت در مورد استاندارد‌های از قبل تعیین شده است (معنای نزدیکی دارندکه‌گا‌ها به اشتباه به جای یکدیگر به کار برده می‌شوند.

با توجه به هدف مورد بررسی از نظام سنجش در این راهنما استفاده شده است. نظام سنجش آموخته‌ها، رکن اصلی فرایند یاددهی - یادگیری است و کم‌توجهی به اصول و رویه‌های آن، می‌تواند کیفیت نظام آموزشی را تا سطح انتقال صرف دانش و پرورش دانش‌آموختگان ناکارآمد تنزل دهد. سنجش کیفیت طراحی، اجرا و اثربخشی دوره‌های ترکیبی از عمده‌ترین راهبرد‌های هوشمندانه و اقتضایی برای ارتقای کیفیت فعالیت‌های یاددهی یادگیری در دوره پساکرونا به شمار می‌رود.

سرمایه‌گذاری گسترده انجام شده توسط کشور‌ها در دوره‌های غیرحضوری و ضرورت استفاده بهینه از قابلیت‌های بستر‌های الکترونیکی، به یکی از شاخص‌های سنجش هوشمندی در نظام‌های آموزشی جهان مبدل شده است. از این رو و به منظور زمینه‌سازی برای سنجش کیفیت دوره‌های ترکیبی، در قالب هفت مضمون شامل «تعامل، بازخورد، انعطاف‌پذیری، محتوا، دسترس‌پذیری، خلاقیت، و نظام سنجش آموخته‌ها» تنظیم و ارائه شد و در نهایت اصول اساسی و تجارب بهینه با محوریت نظام سنجش آموخته‌ها در این دوره‌ها شامل ۱۶۰ پیشنهاد کاربردی تنظیم شود.

 گفتنی است که برای فاصله گرفتن از نگاه متداول و مُخرب یکسان‌نگر در حوزه‌های متنوع علمی، ضرورت دارد این دستورالعمل‌ها و رهنمود‌های ارائه شده، متناسب با زمینه موضوعی، بلوغ سازمانی و نیاز‌های خاص دانشجویان دانشگاه و محیط آموزشی تدوین و تنظیم شود.